shimidoon.ir

ایزوتوپ چیست؟

قبل از پرداختن به مفهوم ایزوتوپ، لازم است بدانیم که این مفهوم، با چه مفاهیمی در ارتباط بوده و نقطه ی آغاز آن کجاست؛ بنابراین برای شروع، به تعریف اتم خواهیم پرداخت:

اتم که کوچکترین ذره ی سازنده ی یک عنصر بوده و خواص شیمیایی و فیزیکی عنصر یاد شده به ویژگی های آن بستگی دارد؛ از هسته ای متراکم حاوی پروتون و نوترون که توسط ابر الکترون هایی احاطه شده، تشکیل شده است و با توجه به تعداد پروتون های هسته آن شناسایی و برچسب گذاری می شود. از آنجا که اتم ذره ای خنثی است، بنابراین تعداد پروتون ها باید با تعداد الکترون ها برابر باشد و به طور معمول تعداد پروتون ها را با عددی تحت عنوان عدد اتمی که با حرف Z نمایش داده می شود، بیان می کنند.

اهمیت زیاد عدد اتمی از این مشاهده ناشی می شود که، همه اتم های دارای عدد اتمی یکسان، دارای خصوصیات شیمیایی یکسان بوده ولی در برخی موارد، در بعضی خواص فیزیکی وابسته به جرم نظیر چگالی یا خصوصیات هسته ای، با یکدیگر تفاوت دارند و این تفاوت در ترکیب های شیمیایی دارای آن ها نیز مشاهده می شود.

علت چیست؟

با نگاهی به گذشته متوجه می شویم، در سال 1913 که هنوز نوترون ها ناشناخته بوده اند؛ توسط کاسیمیر فاجانز (Kasimir Fajans) و فردریک سودی (Frederick Soddy) به طور همزمان در مورد این مسئله، نتیجه گیری هایی به صورت زیر اعلام شده است :

کاسیمیر فاجانز (Kasimir Fajans)

فاجان ها، چنین اتم هایی را پلیاد نامیدند؛ اما سودی آنها را ایزوتوپ نامید.

فردریک سودی (Frederick Soddy)

سال ها بعد، دانشمندان به کمک دستگاهی به نام طیف سنج جرمی، جرم اتم ها را بادقت بسیار زیادی اندازه گیری کرده  و این اندازه گیری ها نشان داد که همه ی اتم های یک عنصر، جرم یکسانی ندارند و از آنجا که  عدد اتمی و درواقع تعداد پروتون ها در همه ی اتم های یک عنصر یکسان است، پس تفاوت جرم باید به تعداد نوترون های موجود در هسته ی اتم مربوط باشد. این مطالعات به معرفی مفهوم ایزوتوپ انجامید.

درواقع واژه ی ایزوتوپ از ریشه ی یونانی و متشکل از دو بخش ایزو ((isos به معنی “همان” و توپ (topo) به معنی “مکان” ،به اتم های یک عنصر اطلاق شده که دارای عدد اتمی یکسان و عدد جرمی متفاوت هستند به عبارتی از آن جایی که همه اتم های یک عنصر نیاز به تعداد یکسان نوترون در هسته خود ندارند بنابراین دقیقاً تغییر در تعداد نوترون های هسته اتم ها است که باعث ایجاد ایزوتوپ می شود.

هیدروژن نمونه ای از این موارد است؛ که دارای عدد اتمی 1 بوده ولی تاکنون سه هسته ی متفاوت برای آن شناسایی شده؛ هسته هایی با یک پروتون شناخته شده که به ترتیب حاوی 0، 1 و 2 نوترون بوده و این سه مکان در جدول تناوبی مشترک بوده و به شماره اتمی 1 اختصاص یافته است.

ایزوتوپ های هیدروژن: پروتیم، دوتریم (هیدروژن سنگین) و تریتیم (هیدروژن پرتوزا)

اصطلاحات واژه نامه ی ایزوتوپ ها

اصطلاح نوکلید برای توصیف ایزوتوپ های خاص به کار می رود، خصوصاً در مواردی که تأکید بر هسته و نه خواص شیمیایی یک اتم است. واژه نامه ایزوتوپ ها شامل سه اصطلاح دیگر است که اغلب استفاده می شود:

1) ایزوتون برای ایزوتوپ عناصر مختلف با تعداد یکسان نوترون.

2) ایزوبارها برای ایزوتوپ عناصر مختلف با تعداد جرم یکسان.

3) و ایزومرها برای ایزوتوپ ها از همه لحاظ یکسان هستند به جز محتوای کل انرژی هسته ها.

شماره گذاری ایزوتوپ ها

ایزوتوپ ها به روش های مختلفی شماره گذاری می شوند؛ آنها معمولا با نام یا نماد عنصر خاص مشخص و بلافاصله با یک خط تیره و عدد جرم دنبال می شوند (به عنوان مثال، کربن 14 یا C 14).

دسته بندی ایزوتوپ ها

ایزوتوپ ها را براساس منشأ پیدایش شان به دو دسته ی طبیعی و مصنوعی (ساختگی) و براساس خصوصیات هسته ای شان به دو دسته ی پایدار و ناپایدار (رادیواکتیو) تقسیم می کنند.

تخمین زده می شود که تقریباً نود عنصر طبیعی به صورت 339 ایزوتوپ مختلف وجود داشته باشد که تقریباً 250 مورد از آنها پایدار و 35 مورد آنها ناپایدار (رادیواکتیو) با نیمه عمر(1) بسیار طولانی میلیون ها سال است و تاکنون بیش از 3000 ایزوتوپ رادیواکتیو اضافی به طور مصنوعی ایجاد شده است.

لازم به ذکر است که سرعت تجزیه شدن (متلاشی شدن هسته) رادیو ایزوتوپ (ایزوتوپ های رادیوکتیو)، با نیمه عمر اتم (tH) اندازه گیری می شود. هر رادیو ایزوتوپ نیمه عمر مشخصی دارد، از کسری از ثانیه (به عنوان مثال U 235 در 0.1 میلی ثانیه) تا میلیاردها سال (At 215 در 704 میلیون سال) . در طبیعت، بیشتر عناصر از مخلوط ایزوتوپ تشکیل شده اند و می توانند هم ایزوتوپ های پایدار و هم رادیواکتیو داشته باشند.

در ادامه برای ایجاد شناختی بهتر از دسته بندی های گفته شده، خواهیم داشت:

انواع ایزوتوپ و تشعشع

پایداری ایزوتوپ ها به تعداد پروتون ها و نوترون های درون هسته بستگی دارد. برای نمونه همه ی هسته هایی که 84 یا بیش از این تعداد، پروتون دارند، ناپایدار هستند. اما برطبق یک قاعده ی کلی اگر برای هسته ای نسبت تعداد نوترون ها به پروتون ها 1/5 یا بیش از این باشد، هسته ی یاد شده ناپایدار خواهد بود؛ این گونه هسته های ناپایدار بر اثر واکنش های تلاشی هسته ای، به هسته های پایدار تبدیل می شوند.

گفته می شود ایزوتوپ ها در صورت پایداری اگر تنها بمانند، تمایل محسوسی برای تغییر خود به خودی نشان نمی دهند؛ با این وجود، در شرایط مناسب، در راکتور هسته ای یا شتاب دهنده ذرات، ایزوتوپ های پایدار نیز ممکن است به یکدیگر تبدیل شوند. سهولت یا دشواری ایجاد این تبدیلات هسته ای بطور قابل توجهی متفاوت است و درجات مختلف ثبات را در ایزوتوپ ها منعکس می کند.

به بیانی دیگر، ایزوتوپ ها در صورتی که پایدار نباشند؛ می توانند خود به خود (به طور طبیعی)  از طریق تجزیه ی رادیواکتیو یک هسته (به عنوان مثال، انتشار انرژی به شکل ذرات آلفا، ذرات بتا، نوترون ها و فوتون ها(2) ) تولید شوند یا به طور مصنوعی با بمباران هسته پایدار، با ذرات باردار، از طریق شتاب دهنده ها یا نوترون ها، در راکتورهای هسته ای در بعضی موارد، ایزوتوپ جدیدی از همان عنصر تولید می شود. در موارد دیگر، یک عنصر در فرآیندی به نام “تبدیل” به عنصر دیگری تبدیل می شود.

همانطور که رادیو ایزوتوپ ها(3) به طور طبیعی تحلیل می روند، ذرات هنگام عبور از درون آنها، انرژی را روی مواد مانند هوا، آب و افراد رسوب می دهند. انرژی ذرات آلفا در کمترین فاصله رسوب می کند و بنابراین به راحتی متوقف می شود. ذرات بتا کمی بیشتر به محافظت نیاز دارند و فوتون ها (اشعه گاما و اشعه X) به محافظ بسیار بیشتری نیاز دارند. تابش نوترون به دلیل داشتن انرژی جنبشی زیاد، شدیدترین و خطرناک ترین تابش برای انسان محسوب می شود، بنابراین معمولاً به مهمترین محافظت ها نیاز دارد. موادی با تعداد اتم کم (مانند آب، کربن، لیتیوم و …) که می توانند سرعت نوترون ها را کند کنند، معمولاً محافظ موثرتری هستند.

انواع اشعه و نفوذ آنها در: کاغذ، ورقه ی آلومینیومی، سرب و بتن

کاربرد ایزوتوپ ها در دنیای امروز

ایزوتوپ های رادیواکتیو کاربردهای مفیدی دارند. به عنوان مثال:

1. در پزشکی، کبالت 60 به عنوان منبع تابش برای جلوگیری از توسعه سرطان استفاده می شود. سایر ایزوتوپ های رادیواکتیو به عنوان ردیاب برای اهداف تشخیصی و همچنین در تحقیقات روی فرآیندهای متابولیک استفاده می شود.

2.  در صنعت، از ایزوتوپ های رادیواکتیو از انواع مختلف برای اندازه گیری ضخامت ورق های فلزی یا پلاستیکی استفاده می شود؛ ضخامت دقیق آنها با مقاومت تابش هایی که به ماده بازرسی شده نفوذ می کنند نشان داده می شود. آنها همچنین ممکن است به جای دستگاه های بزرگ اشعه X برای بررسی قطعات فلزی ساخته شده از نظر نقص ساختاری استفاده شوند.

 3. سایر کاربردهای قابل توجه شامل استفاده از ایزوتوپ های رادیواکتیو به عنوان منابع فشرده انرژی الکتریکی می باشد؛ به عنوان مثال، کاربرد پلوتونیوم 238 در سفینه های فضایی را می توان نام برد. در چنین مواردی، گرمای تولید شده در پوسیدگی ایزوتوپ رادیواکتیو با استفاده از مدارهای اتصال ترموالکتریک یا دستگاه های مرتبط به برق تبدیل می شود.

روندهای آینده در استفاده ازایزوتوپ

پیش بینی آب و هوای آینده چالش کمی نیست و در سال های اخیر براساس تغییرات آب و هوایی موجود، پیش بینی شده که ممکن است تا سال 2100 دمای کره زمین تقریباً 6 درجه سانتیگراد افزایش یابد و سبب ذوب شدن یخ های قطبی و افزایش سطح دریا شود. اما خوشبختانه، اگر دولت ها بتوانند برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در سطح جهانی اقدام کنند، ممکن است ثابت شود که روند گرم شدن حتی از حداقل پیش بینی 1.4 درجه سانتیگراد بسیار پایین است.

 چنین پیش بینی های آینده براساس مدل سازی پیچیده ای انجام می شود که صحت آن بستگی به کیفیت داده های مبتنی بر آنها دارد. ایزوتوپ های محیطی یکی از قدرتمندترین ابزارها برای بررسی تغییرات آب و هوایی و واکنش زیست محیطی به این تغییرات هستند. دلیل این امر آن است که این ایزوتوپ ها، چه پایدار و چه رادیواکتیو، در بایگانی های مختلف طبیعی مانند رسوبات موجود در دریاچه ها و اقیانوس ها، یخ در یخچال های طبیعی یا یخ های قطبی، آب در باران و اقیانوس ها و حتی درختان حفظ می شوند. تغییرات ظریف غلظت یا نوع ایزوتوپ ها را می توان به طور دقیق اندازه گیری و مقایسه کرد تا بتوان تاریخچه دقیق آب و هوایی را بازسازی کرد؛ همچنین می توان از این داده ها برای بررسی فعل و انفعالات پیچیده بین خورشید، جو، اقیانوس ها و زیست کره استفاده کرد که روی هم تأثیر می گذارد.

یکی از رایج ترین کاربردهای ایزوتوپ ها، به ویژه کربن 14 (14C)، آن است که بر اساس میزان پوسیدگی شناخته شده برای 14C، می توان تخمینی از زمان جذب آن برای اولین بار به دست آورد. این روش، که به عنوان تاریخ گذاری رادیوکربن شناخته می شود که به طور گسترده ای برای تاریخ گذاری فسیل ها و رسوبات استفاده می شود، اما علاوه بر این موضوع، می تواند در مطالعات جوی  نیزمورد استفاده قرار گیرد، زیرا دی اکسید کربن در جو زمین به مقدار زیاد وجود دارد.

از ردیابی ایزوتوپهای پایدار 14C و سرخوش مانند کربن 13 (13C) و اکسیژن 18 (18O) در دی اکسید کربن اتمسفر می توان برای بررسی فعل و انفعالات بین مخازن کربن اقیانوسی، جوی و زمینی در طول زمان استفاده کرد. دی اکسید کربن نیز از گازهای گلخانه ای مهم است و مطالعه حرکت آن در طول زمان برای درک نقش آن در تغییر اقلیم اهمیت بیشتری پیدا می کند.

به طور کلی می توان گفت؛ از آن جایی که مطالعه ی ایزوتوپ های محیطی نقش مهمی در درک تغییرات آب و هوایی گذشته دارد و این درک از تغییرات گذشته است که کلید پیش بینی تغییرات آینده است که نه تنها ممکن است بر دمای کره زمین بلکه بر نیازهای انرژی، در دسترس بودن آب آشامیدنی و منابع غذایی کافی نیز تأثیر بگذارد؛ از این نظر، ایزوتوپ ها ابزاری بسیار ارزشمند برای کمک به دانشمندان  در نگاه به آینده و ایجاد گزینه هایی برای به حداقل رساندن تأثیرات تغییرات آب و هوای جهانی هستند.

1. نشان دهنده زمانی است که برای پوسیدگی نیمی از ماده صرف می شود.

2. (اشعه گاما و اشعه X)

3. ایزوتوپ های دارای هسته ی ناپایدار