باند گپ مستقیم و غیر مستقیم (direct & indirect band gap)
باند گپ چیست؟
پیش از هر چیز باید گفت که باند گپ چیست؛ گاف انرژی یا همان باند گپ (band gap) به تفاضل انرژی بین نوار رسانش و نوار ظرفیت گفته می شود. می دانیم که در نظریه نواری, مطرح می شود که همه الکترون های ظرفیت موجود در ماده, با هم ایجاد یک نوار الکترونی (یک اوربیتال خیلی بزرگ) می کنند. این نوار شامل همه الکترون های ظرفیتی ماده است. در انرژی بالاتر از این هم یک نوار ایجاد می شود که نوار رسانش نامیده می شود.
الکترون های نوار ظرفیت می توانند با دریافت انرژی به نوار رسانش منتقل شده و از تاثیر جاذبه هسته اتمی که به آن مقید هستند خارج شده و به اتم های دیگر منتقل شوند. تفاوت سطح انرژی این دو نوار را باند گپ می گویند.
در نیمه رسانا ها, پس از این که الکترون از نوار ظرفیت به نوار رسانش منتقل می شود؛ در نوار ظرفیت, جایی که قبلا الکترون وجود داشت, یک حفره ناشی از نبود الکترون ایجاد می شود؛ این حفره همه ویژگی های یک الکترون را دارد, با این تفاوت که بار های الیکتریکی این ها متفاوت است. بار الیکتریکی الکترون به صورت منفی و بار الیکتریکی حفره به صورت مثبت نمایش داده می شود.در شبکه های فلزی (به طور کلی مواد رسانا), این باند گپ وجود ندارد و الکترون های نوار ظرفیت, بدون نیاز به انرژی اضافی, می توانند وارد نوار رسانش شده و بین اتم های مجاور هم جا به جا شوند. در نیمه رسانا ها این سطوح از هم فاصله دارند؛ تفاوت این دو سطح به مقداری است که می توان با انجام میزان مشخصی کار (میزان کم) الکترون ها را از نوار ظرفیت به نوار رسانش منتقل کرد. اما در نارسانا ها, این باند گپ به حدی بزرگ است که برای انتقال الکترون ها از نوار ظرفیت به نوار رسانش, نیاز به انجام میزان زیادی کار و صرف میزان زیادی انرژی هستیم؛ به طوری که این اتفاق در حالت عادی رخ نمی دهد.
این الکترون و حفره ناشی از نبودن آن را به جفت, الکترون – حفره می شناسند و فرایندی که طی آن, این الکترون وارد حفره می شود را به نام “نابودی جفت” می شناسند. اساسا آنچه در نیمه رسانا ها باعث ایجاد جریان الیکتریکی می شود بر ایجاد و از بین رفتن جفت ها وابسته است.
باند گپ مستقیم چیست؟
الکترون های موجود در نوار ظرفیت و نوار رسانش, هر کدام به یک شکل داراری اندازه حرکت هستند؛ این اندازه حرکت با یک بردار موسوم به بردار k نمایش داده می شود و داریم . هنگامی که الکترون های یک نیمه رسانا, در نوار ظرفیت انرژی دریافت می کنند و به نوار هدایت می روند با دو حالت مواجه می شوند؛ یا این بردار k تغییر می کند و یا تغییر نمی کند.
اگر بردار k قبل و بعد از انتقال الکترون, با هم یکسان باشد, گفته می شود که ماده دارای باند گپ مستقیم است.به عبارت دیگر, در نیمه رسانا هایی که باند گپ مستقیم دارند, اندازه حرکت الکترون ها و حفره ها با هم یکسان است. به عنوان مثال, گالیم آرسنید, ایندیم آرسنید و سیلیکون آمورف همگی باند گپ مستقیم دارند.
در این مواد, الکترون های نوار ظرفیت, با دریافت انرژی به نوار هدایت منتقل شده و در برگشت هم همین مسیر را طی می کنند. به عبارت دیگر, همان میزان انرژی را که برای رفتن به نوار هدایت جذب می کنند, به هنگام برگشت پس می دهند.
باند گپ غیر مستقیم چیست؟
همانطور که پیشتر اشاره شد, الکترون ها و حفره ها دارای یک بردار اندازه حرکت خاص موسوم به k هستند. در صورتی که بردار k مربوط به الکترون ها و حفره های به جا مانده از آن ها با هم یکسان نباشند, ماده دارای باند گپ غیر مستقیم بوده و الکترون ها از همان مسیری که از نوار ظرفیت به نوار رسانش رفته بودند بر نمی گردند.به هنگام رفتن الکترون به نوار رسانش, ابتدا یک فوتون جذب شده و الکترون را به تراز بالاتری از انرژی منتقل می کند, این الکترون یک فونون منتشر کرده و به نوار رسانش منتقل می شود.
تعریف فونون تقریبا مشابه با فوتون است (هر دو آن ها بسته هایی از انرژی هستند). با این تفاوت که فوتون از جنس امواج الکترومغناطیس بوده و فونون ها ذراتی از جنس انرژی مکانیکی اند. که (در این مورد) به صورت ارتعاشاتی در شبکه بلور منتشر می شوند.
موادی مثل سیلیکون کریستالی و بلور های خالص ژرمانیوم دارای باند گپ غیر مستقیم اند.
2 دیدگاه در “باند گپ مستقیم و غیر مستقیم (direct & indirect band gap)”
عالی بود
عالی